Uygur tarihi hiç şüphe yok ki Orta Asya tarihinin en önemli birkaç devresinden biridir1. Orta Asya Türk tarihinin eski devrinde, bozkır coğrafyasında bozkır kültürüyle kurulan üçüncü devlet Uygur Kağanlığı’dır2 . Uygur Kağanlığı Asya’nın kalbi olarak adlandırılan kadim Türk yurdu bugünkü Doğu Türkistan coğrafyasında kurulmuştur.
Doğu Türkistan; Kuzeyde Rusya, batıda; Batı Türkistan’ı teşkil eden Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan, güneyde; Afganistan, Pakistan, Hindistan ve Tibet, doğuda; Çin (Kansu ve Çing-hai eyaletleri) ile kuzey-doğuda Moğolistan ile çevrilidir. Uygurlar 745’te Basmil ve Karluklarla beraber Gök-Türk iktidarını yıkarak bağımsızlıklarını kazanmış, kendi devletlerini kurmuşlardır.
Devletin kurucusu Kutlug Bilge Kağan’dır. Başkentleri Ordu-Balık şehridir3. Uygurların 744’de bağımsızlıklarını ilan etmeden önceki tarihi süreçlerine kısaca göz atmak gerekirse; Uygurlar 627 yılında reisleri P’u-sa önderliğinde yüz bin kişilik Gök-Türk ordusunu yenmeleriyle şöhretleri artmıştır. Bu galibiyet Uygur ve Töles boylarına büyük itibar kazandırmıştır. Bu zaferden sonra P’u-sa, Alp İlteber ünvanını aldı. Çin kaynakları P’u-sa’dan şöyle bahsederler: “Mükemmel harp planları yapıyordu. Savaşta askerlerin önüne geçip hücum ederdi. Az askerle çok iş yapıyordu…”. P’u-sa zamanı Uygurların refah devridir4. Gök-Türk’lerin zayıf olduğu bu çağda Orta Asya’nın kuzeyinde başlıca iki kuvvet vardı. 1- P’u-sa’nın emrindeki Uygur Tölesleri 2- Sir Tarduş Tölesleri.
646 yılında Alp İlteber ölünce yerine Çinlilerin kuklası olan oğlu Tu-mi-tu geçti. Bu devri gerçek bir kağanlık dönemi olarak kabul etmek zordur. 648 yılında kukla İteber öldürüldü5. 648 yılında Altay dağlarında bağımsızlığını ilan eden Ch’epi Kağan liderliğindeki Gök-Türkleri de Çinliler Karluk, Uygur ve Buguları kullanmak suretiyle mağlup etmişlerdi. Daha sonra Çin hâkimiyetini tanımayan Batı Gök-Türk beylerinden A-shih-na Ho-lu’nun bozguna uğratılması için hazırlanan Çin ordusuna Uygurlardan yaklaşık elli bin kişilik bir kuvvet, reisleri Po-jun liderliğinde katılmış, Taşkent’e kadar ilerlemişlerdi. Po-jun, T’u-mi-tu’dan sonra başa geçen İlteber idi ve 661–664 yılları arasında Uygurların lideri olmuştu. O ölünce yerine önce kız kardeşi Pi-li-tu geçti. 680 yılında ise Uygurların başında Tu-chie-chih adlı reis bulunmaktaydı. Uygurların devlet olma süreçleri bu şekildedir.
717 yılında Uygur İlteberi ile Kargon’da savaşan Bilge Kağan onu mağlup edip doğuya kaçmasına sebep olmuştur. Bu bilgiler ışığında Uygurların 740’lı yıllara kadar fazla bir varlık gösteremediklerini anlıyoruz. Ancak dâhil oldukları Dokuz Oğuz birliği isyanlarda daima ön planda bulunmuşlardır6. 742–743 senelerinde Gök-Türklerin hâkimiyeti altında bulunan Karluk, Basmil ve Uygur oymakları Gök-Türk Kağanı Ozmış’ı mağlup edip öldürdüler. Gök-Türk Devleti ortadan kalkınca Basmillerin idaresinde yeni bir kağanlık kuruldu. Uygurlar sol (doğu), Basmiller sağ (batı) yabguluğu teşkil ettiler7. 744 senesinde Uygur Yabgusu Basmil Kağanını mağlup ederek kendini kağan ilan etti. Kutlug Bilge Kül Kağan ünvanını aldı. Bu suretle hür Uygur Kağanlığı kurulmuş oldu8.
Zekiye GENÇ
1 Gülçin ÇANDARLIOĞLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü, Türkler,2, Ankara 2002, s. 193(Bundan sonra, Çandarlıoğlu, Uygur Devletleri,)
2 Ahmet TAŞAĞIL, Uygurlar, Türkler,2, Ankara, 2002, s.215.(Bundan sonra, Taşağıl, Uygurlar,)
3 İbrahim KAFESOĞLU Türk Milli Kültürü, Boğaziçi Yay. İstanbul, 1994, s. 124.(Bundan sonra, Kafesoğlu, Milli Kültür,)
4 Tahsin BANGUOĞLU, “Uygurlar ve Uygurlar Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, İstanbul, 1958, s.103.(Bundan sonra, Banguoğlu, Uygurlar Üzerine,)
5 ÇANDARLIOĞLU, Uygur Devletleri, s.194.
6 TAŞAĞIL, Uygurlar, s.216.
7 ÇANDARLIOĞLU, Uygur Devletleri, s.194.
8 Gülçin ÇANDARLIOĞLU, Ötüken Bölgesinde Kurulan Büyük Uygur Kağanlığı, İstanbul 1972, s. 19.(Bundan sonra, Çandarlıoğlu, Ötüken,)
