Türkiye Niçin Geri Kaldı? – Zeki Velidi Togan
Asya milletlerinin gerilemelerinin sebepleri nelerdir? Asya milletleri neden bu vaziyete düşmüştür? Tanzimat’a teşebbüs edeli bu kadar zaman olduğu halde neden asrileşemedik? Bu meseleler bizi çoktandır meşgul etmiş, cevapları aranmıştır. Keza bu mevzua dair İran, Hind ve Arap ülkelerinde bu konuda eserler de yazılmıştır. Garp memleketlerinde de Doğu ülkelerinin ve hususiyle bizim gerilememizin sebepleri araştırılmıştır.
Asya ülkelerinin geriliği hakkında Batılıların söyledikleri fikirler, üç noktada toplanabilir:
- — Dinî noktainazar. Buna göre, bir anlamda Hıristiyanlık üstün bir din olup, İslâmiyet geridir.
- — Irkî noktainazar. Buna göre de güya Garp çok yüksek ırk, Şarklılar ise geri ırkmış.
- — Zaten bazı Şark kavimleri yaratıcı ve yapıcı olmaktan çok, tahripkârdırlar. Bu husus, bilhassa biz Türkler için çok istismar edilmiş ve edilmektedir. Hattâ bizim kendi ruhiyatımıza da tesiri oldukça kötü olmuştur.
İkinci noktainazarın sakat olduğu artık tamamen anlaşılmıştır. Hattâ bugün ilim dünyasında bu nazariye ile hareket eden hiç bir âlim yoktur. Dün adam yiyen kavimler arasından, bugün büyük şairler çıkmaktadır. Meselâ bugün Dünya teşkilâtının başında bulunan U-Thant bir Asyalıdır.
Afrika vahşileri arasında türlü sahalarda çalışan adamlar vardır. Irk nazariyesinin tamamen boş olduğuna bu misaller en canlı delillerdir. Bir millette olan İlmî inkişaf, diğerinde olamaz iddiası bugün için boştur.
Gerçi cihan tarihinin gidişinde ırkların bazı rolleri olmamış değildir. Ancak ırk, medeniyet sahasında tecrübeli olmak bakımından bahis mevzuudur. Bazı ırklar tecrübeli, bazıları ise tecrübesizdir. Meselâ teknik sahada İngilizler gayet tecrübelidir. Saatçilikte İsviçre ve makine sahasında Almanlar tecrübeli olup, bu tecrübeli oluş başka, ırkın yüksek olması tamamen başkadır. Çok milletler, bu sahada bazı merhaleler geçirerek, teknik sahada yükselebilirler. Bu bakımdan İslâm ülkelerinin istidatlarının olmadığı sebebiyle geri kalmış olmaları da asla bahis mevzuu değildir.
Dördüncü sebep de İktisadî olup, ticaret yollarının değişmesidir. Ortaçağ’da kara ticareti rağbette ve Suriye limanlarından başlayarak İran-Orta Asya’dan geçerek Çin’e giden yol, bu ülkelerin inkişafını temin ediyordu. Sonraları deniz ticaretindeki inkişaf ve Şarklıların bunu tatbik edemeyişleri sebebiyle Şark gerilemiştir.
Beşinci sebep de bankacılığın gelişmesi olup, böylece para Avrupalılar elinde temerküz ederek onların zenginleşmesini temin etti.
İslâm ülkelerinin gerilemelerinin sebebi, tamamen iktisadî olup, ne din ve ne de ırk katiyen bir tesire sahip değildir. Irk olarak bizim hiç bir kusurumuz yoktur. Üstelik kahraman ve realist bir milletiz; bütün hadiselerin ortasındayız. Türk milleti, Türkiye ve Orta Asya’da çok siyasidir. Hadiseleri dikkatle takip eder. İranlılar ise ancak kendi hayatlarını bilip, ötesine karışmazlar.
Anlaşılıyor ki, asıl ve en önemli sebep dışarıda ve bu da deniz ticaretinin gelişmesidir. Akdeniz’den Bağdad, Tebriz, Rey, Nişabur, Maveraünnehir yolu ile Pekin’e ulaşan yol üzerinde büyük servet yığılıyor, medeniyet inkişaf ediyordu. Bu yolun çeşitli kolları olup, Hind’e, Rusya’ya ve Sibirya’ya ulaşıyordu. Bu yollar da tamamen Türklerin kontrolü altında idi.
Bu büyük ve Orta Asya’ya hayat getiren yol, XVI. asırda birden işlemez oldu. Zira artık Çin’e denizden gidilmişti ve bu yol, daha iyi görünüyordu. Amerika’nın keşfedilmesi de işte bu sıralardadır ve bu sırada Afrika’yı dolaşarak Hindistan’a gelinmiştir. Bunları daha sonra İngilizler, Hollandalılar ve Fransızlar takip ettiler. İşte bunların gelişi anlatılacaktır.
Ticaret yollarının değişmesinin Asya’nın mukadderatına etkisi çok açık ve bedihidir. Bu hususta münakaşaya dahi lüzum olmayıp, ancak tarihi öğrenmek lâzımdır.
Asya’nın merkezî ve batı kısımları tek bir devlet halinde, ticareti kendi inhisarına aldı. Osmanlıların da ve Kuzey Türklerinin baskısıyla Batı gittikçe Atlantik sahilinde sıkışmak mecburiyetinde kaldı. Böyle olunca Avrupa dışında yerler aramaya mecbur kaldı.
Amerika böyle keşfedildi. Afrika da böyle dolaşıldı. Doğunun tazyiki Avrupalıları ayrı ticaret yolları aramaya sevk etti. Ancak bu da tek sebep olmayıp, gerek Batıda, gerek Hindistan’ da Batılıların ilerlemesi, Türk devletlerinin kurulup, Avrupalıları itmeleri başlıca âmil olmuştur.
Zeki Velidî Togan, Hayat Tarih Mecmuası, s.17-18, C1, S1, 1966, İstanbul
