Mustafa Çokay veya Mustafa Şokay (25 Aralık 1890 – 27 Aralık 1941), Kazak Türkü sosyal ve politik aktivist ve Türkistan bağımsızlığının ideoloğu. Kazakistan’ın Ak-Meşit kasabasında (modern Kızılorda, Kazakistan) Müslüman bir Kazak aristokrat ailesinde doğdu. Alaş Orda hükümetinin halk meclisi üyesi (1917-1920).
Diğer etnik Kazaklar gibi, Mustafa Çokay da hayatı boyunca dindar bir Müslüman olarak kaldı. Mustafa, öğrencilik hayatı boyunca hiçbir siyasi partide yer almadı. Sosyalizmin en ufak bir izi olmadan, vatanını ve milletini seven bir demokrattı. 1916 Kasımında Rusya Devlet Duması Müslüman Fraksiyonu Bürosu’na Türkistan temsilcisi seçildi. 1917 Şubat İhtilâli ile çarlık yönetimi devrilince Türkistan’da yeni siyasî yönetimin şekillendirilmesinde aktif rol almak istedi. Petersburg’dan ayrılıp Orenburg’da Kazak Kurultayı’na (Nisan 1917) ve Taşkent’te Türkistan Müslümanları Kurultayı’na iştirak etti. Burada oluşturulan millî merkezin başkanlığına seçildi.
1917 Ekim İhtilâli ile Bolşevikler’in güçlenmesi Türkistan müslümanlarının Taşkent’teki siyasî faaliyetlerini sona erdirince Hokand’da Orta Asya Türk tarihinde ilk modern devlet yapılanması olan Türkistan Muhtariyeti ilân edildi (27 Kasım 1917). Kurulan hükümette Mustafa Şokay önce dışişleri bakanı, ardından başbakan olarak görev aldı. Düzenli ordu teşkili yolunda, eğitim ve ekonomik alanlarda kanunlar çıkarıldı, önemli adımlar atıldı. Ancak Bolşevik kuvvetleri iki ay sonra Türkistan Muhtariyeti’ni dağıttı (31 Ocak 1918).
Hakkında ölüm emri çıkartılan Şokay, Taşkent’e kaçarak bir süre gizlendi, Rus asıllı Mariya Yakovlevna ile evlendi. Taşkent’ten Orenburg’a geçerek A. Bökeyhanov, A. Baytursunov ve M. Duvlatov gibi Kazak Alaş Millî Hareketi’nin liderleri ve Başkırtlar’ın lideri Zeki Velidi ile (Togan) toplantılar yaptı. Burada Doğu Rusya Muhtar Müslüman Ülkeler Federasyonu kurulması kararlaştırıldı (Eylül 1918). Bu federasyonun temsilcisi sıfatıyla Rusya demokratlarının Ufa toplantısına katıldı. Yekaterinburg’da Rusya Kurucu Meclis Temsilcileri Komitesi başkan yardımcılığına seçildi (Ekim 1918). Amiral Kolçak’a bağlı kuvvetlerce 200 kadar Rusya demokratıyla birlikte tutuklandı. Kurşuna dizilmek üzere trene bindirilmişken Çelyabinsk’te Tatarlar ile işçileri ayaklandırarak kurtuldular (Kasım 1918).
Türkistan Millî Birliği teşkilâtı ile Avrupa ve Türkiye’deki Türkistanlılar’ı bir çatı altında toplamayı amaçladı. II. Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine siyasî çalışmalarını durdurdu. Haziran 1941’de Sovyetler Birliği’ne savaş ilân eden Alman Nazi hükümetince Paris’ten Berlin’e getirildi. Doğu Bakanlığı onu, Sovyet ordusunda savaşırken esir düşen Türk kökenli askerlerle ilgili komisyonların başkanlığına tayin etti. Esir kamplarındaki Türkistanlılar’ı tesbit eden ve sorunlarını ortaya koyan çalışmalar yaptı.
Bu görevi sırasında Naziler’in Türkistan’a bağımsızlık vermeyi düşünmediklerini anlayınca Doğu Bakanlığı’nın esir Türkistanlılar’dan oluşturmayı düşündüğü Türkistan lejyonerlerine başkumandanlık etmeyi reddetti. Paris’e dönmek için geldiği Berlin’de âniden hastalanarak öldü (27 Aralık 1941). Alman makamları tifüsten öldüğünü söylerken yakınları zehirlendiğini ileri sürmüştür. Mezarı Berlin Türk Şehitliği’ndedir.
Öğrencilik yıllarından itibaren Türkçülük ve Cedîdcilik akımlarını benimseyen Mustafa Şokay’ın siyasî fikirlerinin oluşmasında Kazak Alaş Millî Hareketi’nin lideri A. Bökeyhanov’un büyük etkisi olmuştur. Yurdunun bağımsızlığa ve millî bir yönetime kavuşması ideali yanında bulunduğu coğrafya sebebiyle Türkistan halklarının siyasî birlik oluşturmalarının gerekliliğini savundu. Ona göre bütün Türk dünyası için böyle bir birlikten bahsedilemez, ancak Türk dünyasının kültürel birliğinin oluşturulması şarttır.
Fikirleri, Paris’te 1929-1939 yılları arasında 117 sayı yayımladığı Yaş Türkistan dergisinde genişçe yer almıştır. Dergi Türkistan’ın siyasî, ekonomik, edebî ve kültürel meselelerini tahlil eden yazılarıyla ön plana çıkmıştır. Siyasî mücadelede basının önemine inanan Şokay’ın çeşitli dergilerde çıkmış 700’den fazla makalesi mevcuttur. Bazı gazete ve dergilerin çıkarılmasına da öncülük etmiştir. Taşkent’te Birlik Tuvı (Kazakça) ve Ulug Türkistan (Özbekçe), Tiflis’te Na Rubeja (Rusça) ve Şafak (Türkçe), İstanbul’da Yeni Türkistan, Berlin’de Yaş Türkistan (Çağatayca) dergilerinin yayım hayatına başlamasına önemli katkıları olmuştur.
Türkiye’ye özel bir önem verdiğini, “Her dış Türk’ün iki vatanı vardır; birincisi kendi anavatanı, ikincisi Türkiye’dir” cümlesiyle belirtmiştir. Kazakistan’da Sovyet döneminde halk düşmanı ilân edilen ve eserleri yasaklanan Şokay bağımsızlık döneminin en önemli tarihî şahsiyetlerinden biri olarak görülmektedir.
Kaynak: https://islamansiklopedisi.org.tr/sokay-mustafa